به گزارش پیام خانواده یکی از عوامل محوری و پیشران در موفقیت دانش‌آموزان، و بلکه سایر انسان‌ها، مسأله‌ی خودکارآمدی است. خودکارآمدی به قول آلبرت بندورا عبارت است از «اعتقاد به توانایی‌های فرد برای سازماندهی و اجرای دوره‌های عملی لازم برای مدیریت شرایط احتمالی»، «اعتقاد فرد به توانایی خود در موفقیت در یک موقعیت خاص».
بنابراین احساس خودکارآمدی، نوعی باور و دریافت فرد نسبت به خودش است. هر باوری ریشه در آموزش‌ها، تجربه‌ها و کاربست‌ها دارد. اگر بتوانیم این احساس را در دانش‌آموزی ایجاد کنیم، خواهیم توانست به بسیاری از ضعف‌های او مثل پائین بودن عزت نفس و اعتماد به نفس، کمرویی، ضعف در ابراز وجود، ترس از شروع کارهای جدید، فقدان خلاقیت و موارد بسیار دیگری غلبه کنیم. این است که خودکارآمدی را به عنوان پیشران موفقیت‌های دانش‌آموزان معرفی می‌کنیم.
آثار بود/نبود احساس خودکارآمدی در دانش‌آموز
دانش‌آموزی که به احساس خودکارآمدی رسیده باشد، خواهد توانست احساس تعهد قوی‌تری نسبت به علایق و فعالیت‌هایشان داشته باشد، به هنگام شکست و ناامیدی با سرعت بیشتری خود را بازیابی کند، و مشکلات چالش‌برانگیز را به‌عنوان وظایفی که باید بر آنها مسلط شود ببیند.
معلم و هر کدام از والدین همواره باید تلاش کنند تجربه‌ای از موفقیت را به دانش‌آموز بیافزایند. عدم موفقیت در کلاس اگر به یکی از پیامدهای زیر منجر شود، یک مشکل روان‌شناختی به شمار می‌رود: کاهش خودکارآمدی، مشکلات رفتاری و افزایش تصمیمات پرخطر.
شکست‌های تحصیلی، نمرات پائین، یا مشکل‌آفرینی دانش‌آموزان ریشه در ناتوانی آنها در مقابله با فشارهای کلاس و همسالانشان دارد و این ذهنیت در آنها شکل می گیرد که: آنها توانایی کنترل محیط خود، جبران گذشته، جبران نمرات پائین و یا موقعیت های دشوار کلاسی را ندارند. به همین دلیل به رفتارهایی پناه می‌برند که در نهایت به مطرح شدنشان بیانجامد، هر چند از این طریق که کسی جرأت نکند در مقابلشان بایستد؛ مثل پرخاشگری، زورگویی به هم‌کلاسی‌ها به خصوص دانش‌آموزان زرنگ، به هم ریختن کلاس، گوش ندادن به معلم و غیره.
برخورد کودکان با شکست بر اساس تجربه‌های قبلی آنها و تعامل با همسالان است. وقتی کودک شکستی را تجربه می‌کند (مثلا جزء افراد ضعیف در مهارت خواندن طبقه‌بندی می‌شود، در امتحان املا مردود می‌شود، و یا در هر اتفاق دیگری که پایین‌تر از دیگران قرار می‌گیرد)، فکر اینکه دوباره شکست خواهد خورد، موجب کاهش سطح خودکارآمدی در او شده و شکست‌های بیشتری را برایش به دنبال خواهد داشت.
راه‌کار ایجاد احساس خودکارآمدی
بنابر آنچه گذشت، بر معلم و هر کسی که در تربیت فرزندان دخیل هستند لازم است که مراحل زیر را درباره‌ی هر دانش‌آموزی به خصوص دانش‌آموزان دشوار رعایت نمایند:
1ـ دانش‌آموز را بشناسند و از نقاط ضعف و قوت او فهرستی تهیه نمایند.
2ـ با توجه به شناختی که دارند، دانش‌آموز را در انجام کاری دخیل کنند که احتمال موفقیتش در آن بسیار بالا و بلکه قطعی باشد. برای تحقق این امر، توجه به دو نکته الزامی است:
الف) سعی بر این باشد که انجام این کار در مقابل دیدگان سایر افراد مثل هم‌کلاسی‌ها انجام گیرد تا دیگران شاهد آن باشند و سابقه‌ی موفقیت او را بدانند.
ب) از طریق نوع برخورد و بازخورد دادن به او، این بینش را در او بپرورانند که شرط موفقیت این است که دیگران از عمل او راضی باشند و به تو افتخار کنند. بنابراین هر توانستنی توصیف به موفقیت نمی‌شود. چه بسیار افرادی که توان انجام کارهای خاصی را دارند ولی از همین طریق از دیگران سوء استفاده می‌کنند و حقوقشان را ضایع می‌نمایند. پس زمانی موفق به شمار می‌روند که توانسته باشند نگاه‌های مثبت بیشتری را به سوی خود جلب نمایند.
3ـ تکرار این موفقیت را در دانش آموز همواره رقم بزنند.
نتیجه ای که این مراحل برای دانش‌آموز دشوار دارد این است که در کتاب زندگی خود، برگ‌های زرین و قابل افتخاری را می‌بیند و پی می‌برد که احساس موفقیت سالم و بدون ضرر برای دیگران شدنی است و از آنجا که این احساس شادمانی موافق با فطرت درونی اوست، زمینه‌ی اصلاح و تربیت او را فراهم می‌سازد. بنابراین هنر مربی در این خواهد بود که برگ‌های زرین کتاب زندگی افراد دشوار را افزایش دهد.
نتیجه‌گیری
این روش همچنان که می‌بینید، نه فقط برای دانش‌آموزان دشوار، بلکه درباره‌ی هر فرد مجرم و بزه‌کاری قابل اجراست. حتی برای انسان‌های سالم نیز کاربرد دارد. مهم این است که هر انسانی در هر مرتبه‌ای از احساس موفقیت که باشد (از صفر تا صد) بتواند گامی پیش‌تر رود و کامیابی خود را در احساس موفقیت افزایش دهد.
در معارف الهی اهل بیت عصمت و طهارت نیز مفاهیم مرتبط با این امر مشاهده می‌شود. از جمله اینکه امام صادق علیه السلام فرمود: هر کسی که دو روزش مسای باشد، زیان‌دیده به حساب می‌آید. کسی که امروزش بدتر از دیروز باشد، از رحمت خدا به دور است و کسی که امروزش بهتر از دیروزش باشد،مورد غبطه دیگران و موفق خواهد بود. به امید روزی که با افزایش ایمان، احساس موفقیت و شادمانی را همگان به صورت روزافزون تجربه نمایند.
محسن خیری کارشناس بخش مشاوره‌های قرآن بنیان سی‌امین نمایشگاه قرآن کریم